Εισήγηση του σ. Γιώργου Α. στην εκδήλωση αλληλεγγύης στους λαούς του αμαζονίου που έγινε στον Ελεύθερο Γαλαξία στις 19/06.
Προσπάθησα να ετοιμάσω μια εισαγωγή για το πως η επιστήμη της ανθρωπολογίας, έχει αντιμετώπισει τους ιθαγενείς πολιτισμούς, που δε χρησιμοποίησαν τα εργαλεία του δυτικού πολιτισμού στη διάρκεια της ύπαρξης και επιβίωσης τους πάνω στον πλανήτη, ώστε μέσα από αυτή την εκδήλωση να έχουμε και μια συγκρίσιμη εικόνα των ποιοτικών τους χαρακτηριστικών, θετικών ή αρνητικών.
Με τον όρο
ανθρωπολογία εννοούμε την επιστήμη που μελετά τους ανθρώπινους πολιτισμούς. Αντικείμενο έρευνας της είναι οι πηγές, η ανάπτυξη και η λειτουργία των ανθρώπινων κοινωνιών καθώς και οι διαφορές που παρουσιάζουν μεταξύ τους.
Οι κυριότερες σχολές ανθρωπολογίας, είναι
- ο δομολειτουργισμός,
- ο εξελικτισμός,
- ο στρουκτουραλισμός του λεβι στρος,
- ο αμερικάνικος κουλτουραλισμός,
- η μαρξιστική ανθρωπολογία.
Πρέπει να αναφέρω πως σε όλες τις σχολές υπήρξαν άσχετα με την κατάληξη των θεωριών τους , επιστήμονες που οι εργασίες τους είναι διαμάντια για την επιστήμη της ανθρωπολογίας και χρησιμοποιήθηκαν από όλες ανεξαιρέτως τις σχολές για την εξέλιξη τους.
Λίγα λόγια κατατοπιστικά για τη κάθε μια.
Οι
δομολειτουργιστές θεωρούν πως κάθε κοινωνία έχει σταθερές δομές. Κάθε κοινωνικό σύστημα, για αυτούς, βρίσκεται σε κατάσταση ισορροπίας, κάθε κοινωνικό σύστημα έχει δυνατότητες αυτορύθμισης την οποία επιτυγχάνει, όταν επιβάλει τις λειτουργίες του στα στοιχεία εκείνα που είναι δυσλειτουργικά ή φυγόκεντρα από την κατάσταση ισορροπίας, εξουδετερώνοντας τα. Ο δομολειτουργισμός απολυτοποιώντας τις διαδικασίες της σταθερότητας και της ισορροπίας εκφράζει τον περιορισμό της αστικής σκέψης να αντιληφθεί τις αντιθέσεις κάθε κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού και μετατρέπεται σε εργαλείο που διερευνά τις μεθόδους εκείνες ώστε η καπιταλιστική αστική κοινωνία να παραμείνει ως έχει.
Οι
εξελικτιστές θεωρούν πως οι ανθρώπινες κοινωνίες εξελίσσονται γραμμικά μέσα στη ιστορία. Η κλίμακα του εξελικτισμού τοποθετεί τους άγριους στο κατώτερο σκαλί, τους βάρβαρους στο μεσαίο και στο πιο ψηλό τους πολιτισμένους ευρωπαίους. Η κλίμακα αυτή που γράφει μόνο άνοδος, ανταποκρίνεται στο δόγμα της παγκόσμιας προόδου, σύμφωνα με το οποίο όλοι οι λαοί όλων των βαθμίδων θα φτάσουν κάποτε τα ύψη του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Είναι πασιφανέστατο πως στη βάση τέτοιων θεωριών αναπτύχθηκε ο
Εθνοκεντρισμός.
Αξίζει εδώ να αναφέρουμε πως στα συμπεράσματα του δομολειτουργισμού και του εξελικτισμού στηρίχθηκαν οι νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι, που μετά την πτώση των κρατών του υπαρκτού σοσιαλισμού μίλησαν για το τέλος της ιστορίας, υποστηρίζοντας πως ο καπιταλισμός αποτελεί το ανώτερο στάδιο της εξέλιξης.
Τη δεκαετία του 1930, η αμερικάνικη σχολή του
κουλτουραλισμού απέδειξε με επιτόπιες έρευνες ανάμεσα σε ιθαγενείς του Αμαζονίου, δίνοντας έτσι ένα πρώτο χτύπημα στο μέχρι τότε συντηρητισμό των ανθρωπολογικών σχολών, απέδειξε ότι δεν υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στις ανθρώπινες φυλές , τέτοιες που να εμποδίζουν ή να διευκολύνουν τη μάθηση πολιτιστικών μορφών. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχουν πιο έξυπνοι και πιο κουτοί λαοί. Όλοι έχουν τις ίδιες δυνατότητες να μάθουν τον πολιτισμό τους.
Ο στρουκτουραλισμός ως παγκόσμιο ρεύμα σκέψης, επιχειρεί μέσω της διαλεκτικής, να ερμηνεύσει τις σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στα δομικά στοιχεία που αποτελούν το σύνολο μιας κοινωνίας. Για τον στρουκτουραλισμό η δομές μια κοινωνίας δεν είναι ο καθοριστικός παράγοντας στη λειτουργία της αλλά οι σχέσεις μεταξύ των δομών.
Ο Γάλλος ανθρωπολόγος Κλοντ Λέβι Στρος είναι εκείνος που με αφετηρία τον στρουκτουραλισμό ανατρέπει την ισχύουσα διάκριση ανάμεσα στον «πρωτόγονο» και τον «πολιτισμένο» τρόπο σκέψης και αναιρεί κατηγορηματικά την ύπαρξη ποιοτικής διαβάθμισης ανάμεσα στην πρωτόγονη και στη μοντέρνα, ανάμεσα στην «προ-λογική» και τη «λογική» σκέψη.
Εδώ πρέπει να επισημάνω πως η ανθρωπολογία είναι μία δυτική επιστήμη. Ως επιστήμη της δύσης, όπως φαίνεται απο δοκίμια κριτικής των διάφορων ανθρωπολογικών σχολών, η ανθρωπολογία δεν έχει καταφέρει να σπάσει το οπτικό πρίσμα από το οποίο βλέπει και ερευνά, και είναι το οπτικό πρίσμα του δυτικού τεχνολογικού πολιτισμού. Ο μελετητής νιώθει το φόβο μιας επιστήμης μπροστά στην ίδια την αυτοαναίρεση της, και έτσι τον εγκλωβισμό της σε πρότυπα από τον πολιτισμό από τον οποίο προέρχεται. Η ανθρωπολογία δεν αποφεύγει έτσι να χρησιμοποιεί στην πλειοψηφία των συμπερασμάτων της, ως απόλυτο μέτρο σύγκρισης με τους πολιτισμούς που εξετάζει και κυρίως αυτούς που λανθασμένα αποκαλούμε «πρωτόγονους» ή «άγριους», δεν αποφεύγει λοιπόν να χρησιμοποιεί τα χαρακτηριστικά εκείνα που πάνω τους βασίστηκε ο δυτικός τεχνολογικός πολιτισμός, αφήνοντας σχεδόν πάντοτε το περιθώριο σε επιθετικές συντηρητικές και ρατσιστικές ερμηνείες περί ανωτερότητας του δυτικού τεχνολογικού πολιτισμού από τους άλλους.
Παρόλα αυτά ως σύγχρονη επιστήμη που συνεχώς εμπλουτίζεται, παρουσιάζει προβληματισμούς που αφορούν τόσο τα προς εξέταση χαρακτηριστικά στα οποία στηρίχθηκε το οικοδόμημα του δυτικού πολιτισμού, όσο και απαντήσεις που εκπλήσσουν για τη σπουδαιότητα των λεγόμενων «άγριων» πολιτισμών.
Αξίζει λοιπόν χωρίς ισμούς και δύσκολες επιστημονικές εκφράσεις να συνεχίσουμε με κάποιους από αυτούς.
Η γραφή. Η γραφή είναι μια κατάκτηση του πολιτισμού, δεν υπάρχει για αυτό καμία αμφιβολία. Η γραφή πολλαπλασιάζει σε αφάνταστο βαθμό, την ικανότητα του ανθρώπου να διατηρεί την αποκτημένη γνώση και να αποθησαυρίζει αμέσως την καινούργια. Ποια ήταν όμως τα συμφραζόμενα της γραφής όταν εμφανίστηκε για πρώτη φορά? Η άποψη του Λέβι Στρος είναι ότι η πρωταρχική λειτουργία της γραπτής επικοινωνίας είναι να διευκολύνει την υποδούλωση του ανθρώπου από άνθρωπο. «Οι πρώτες χρήσεις της γραφής, μας λέει το 1961, φαίνεται πολύ καθαρά ότι ήταν οι χρήσεις της εξουσίας.
Ευρετήρια, κατάλογοι, απογραφές, νόμοι και διατάξεις. Σε όλες τις περιπτώσεις, είτε πρόκειται για τον έλεγχο υλικών αγαθών είτε ανθρώπινων υπάρξεων, η γραφή είναι εκδήλωση δύναμης ορισμένων ανθρώπων πάνω σε άλλους ανθρώπους και σε πλούτη». Ταυτόχρονα αποδεικνύεται πως στις κοινωνίες χωρίς γραφή, η επαφή μεταξύ των ανθρώπων, χωρίς την απόσταση που δημιουργεί η χρήση της γραφής, φτάνει στο λεγόμενο ιδανικό «αυθεντικό» επίπεδο, το επίπεδο δηλ. όπου οι ομάδες συνίστανται από ανθρώπους που έχουν πραγματική, συγκεκριμένη γνώση ο ένας του άλλου.
Αλήθεια τι σημαίνει, βάρβαρος, τι πρωτόγονος, τι κοινωνία που προοδεύει και τι στάσιμη κοινωνία? Έννοιες που χρησιμοποιούνται για να δείξουν την ανωτερότητα του δυτικού πολιτισμού.
Βαρβαρότητα. Με το να εξοβελίζουμε από την ανθρωπότητα εκείνους που φαίνονται οι πιο «άγριοι» ή οι πιο «βάρβαροι» εκπρόσωποι της, δε κάνουμε τίποτα άλλο από το να δανειζόμαστε από αυτούς τους πιο άγριους τους πιο βάρβαρους, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά που τους καταλογίζουμε ως μειονεκτήματα. Βάρβαρος είναι πρώτα από όλα όποιος πιστεύει στη βαρβαρότητα.
Για τους στρουκτουραλιστές ανθρωπολόγους, η ιστορία και ο χρόνος δε τείνουν από τη φύση τους προς την εξέλιξη και την πρόοδο, δεν οδηγούν σε προοδευτικά καλύτερες μορφές πολιτισμού. Άλλωστε καλύτερες, από τι και ως προς τι?
Η ανθρωπότητα που προοδεύει δε μοιάζει καθόλου με έναν άνθρωπο που ανεβαίνει μια σκάλα, προσθέτοντας σε κάθε του κίνηση ένα ακόμη σκαλοπάτι. Θυμίζει περισσότερο τον παίκτη που η τύχη του είναι μοιρασμένη σε πολλά ζάρια και που κάθε φορά που τα ρίχνει, τα βλέπει να σκορπίζονται πάνω στο χαλί, φέρνοντας ισάριθμα διαφορετικούς αριθμούς. Ότι κερδίζει κανείς από το ένα ζάρι, κινδυνεύει πάντοτε να το χάσει από το άλλο, και καμιά φορά η ιστορία γίνεται εποικοδομητική, οι αριθμοί δηλ. προστίθενται και σχηματίζουν έναν ευνοϊκό αριθμό.
Τι συμβαίνει όμως μετο ρόλο του ατόμου στις ιθαγενείς κοινωνίες σε σχέση με τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες των μεγαλουπόλεων, της εκβιομηχάνισης, του καπιταλισμού.
Ο σουηδός ανθρωπολόγος Λάρς Πέρσον μας λέει:
Σε μια κοινωνία όπου το άτομο δεν είναι «ειδικευμένος εργάτης», όπως στην καπιταλιστική, αλλά παίρνει μέρος στη συνολική κοινωνική διαδικασία, στη θρησκεία, στο κυνήγι, στη γεωργία, στην οικογένεια, στην καλλιτεχνική δημιουργία, στη χειροτεχνία, το άτομο είναι πιο ολοκληρωμένο και η σχέση του με τις αξίες που τον καθορίζουν πιο ισορροπημένη. Αν κάποιος είναι λιγότερο ικανός σε κάτι, σε έναν από τους ρόλους του, αυτό εξισορροπείται από τους άλλους ρόλους. Ο κίνδυνος λοιπόν για αποκλίνοντα άτομα ελαχιστοποιείται. Άλλωστε όλες οι ιθαγενείς φυλές της Αμερικάνικης Ηπείρου δεν είχαν τη φυλακή ως σωφρονιστικό σύστημα.
Στη δική μας κοινωνία, συνεχίζει ο Πέρσον, η οικονομική πλευρά δεσπόζει, έχει γίνει μέτρο αξιών και σε μερικές περιπτώσεις φιλοσοφική θεώρηση των πραγμάτων. Το να έχεις ένα μόνο μέτρο αξιολόγησης, το χρήμα, οδηγεί σε κακή λειτουργία των υπόλοιπων διαδικασιών. Τότε γίνονται υποδεέστερες και αυτό συνεπάγεται έναν πραγματικό πρωτογονισμό του ανθρώπου. Το να έχει κανείς μόνο ένα μέτρο αξιολόγησης, και αυτό όχι μόνο για τον ίδιο τον άνθρωπο, αλλά και για το περιβάλλον και τη φύση, είναι πραγματικά πρωτόγονο και δεν έχει παρουσιαστεί σε κανένα τύπο κοινωνίας από την εποχή του κυνηγιού, πριν από το χόμο σάπιενς.
Οι δικές μας οι κοινωνίες, λένε οι πιστοί οπαδοί τους είναι οργανωμένες και έχουν μεγάλη τάξη, δείγμα ανωτερότητας σε σχέση με τις πρωτόγονες που παράγουν λίγη τάξη και έχουν μικρή οργάνωση. Τι σημαίνει όμως αυτή η κοινός αποδεκτή διαπίστωση, για τις σχέσης δικαίου μεταξύ των λαών του πλανήτη και κυρίως για τη σχέση τους με το φυσικό περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους από τους οποίους είναι εξαρτημένη απόλυτα η επιβίωση μας πάνω στον πλανήτη.
Οι αποκαλούμενες «πρωτόγονες» κοινωνίες χρησιμοποιούν για τη διαβίωση τους την ενέργεια που τους έδωσαν από την αρχή, δημιουργούν έτσι ελάχιστη αταξία – αυτό που οι φυσικοί ονομάζουν εντροπία, αταξία και φθορά στις κοινωνικές τους σχέσεις, αλλά και φθορά στο φυσικό περιβάλλον που τους φιλοξενεί. Από την άλλη, οι κοινωνίες δυτικού τύπου, είναι σαν τις ατμομηχανές, λειτουργούν βάση της διαφοράς θερμοκρασίας ανάμεσα στα μέρη τους. Η διαφορά θερμοκρασίας της ατμομηχανής σε κοινωνικό επίπεδο ερμηνεύεται στη διαφορά που παρουσιάζεται μέσω των διαφόρων μορφών κοινωνικής ιεράρχησης, μιλάμε για τη δουλεία, τη δουλοπαροικία, τις ταξικές διακρίσεις. Σε ότι αφορά το περιβάλλον οι κοινωνίες δυτικού τύπου παράγουν πολύ περισσότερο έργο από τις πρωτόγονες, καταναλώνουν όμως και προοδευτικά καταστρέφουν τις πηγές ενέργειας τους. Κάποιοι αριθμοί για να γίνουμε πιο κατανοητή.
Το 20% του πληθυσμού της γης στα ευπορότερα κράτη καταναλώνει το 86% του συνολικού αποθέματος αγαθών, ενώ το 20% του πληθυσμού των φτωχότερων κρατών καταναλώνει μόνο το 1,3%. Το πλουσιότερο 20% ευθύνεται για το 53% της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, ενώ το φτωχότερο μόνο για το 3%.
Οι τρεις πλουσιότεροι άνθρωποι του κόσμου έχουν περιουσία μεγαλύτερη του ΑΕΠ 43 αναπτυσσόμενων χωρών με πληθυσμό μεγαλύτερο του 1 δισεκατομμύριου ανθρώπων.
Εν κατακλείδι λέμε και υπερηφανευόμαστε για το πόσο καθαρές είναι οι γειτονιές μας και τα σπίτια μας και αναρωτιόμαστε πως υπάρχουν άνθρωποι στον κόσμο που ζουν σε καλύβες με χωματόδρομους και χωρίς αποχετευτικό σύστημα. Αν αναλογιστούμε το κόστος της καθαριότητας μας σε βάρος για το μέλλον του πλανήτη θα καταλάβουμε πόσο επιφανειακά και εφήμερα γυαλιστερή και καθαροί είμαστε.
Γιώργος Α.
